Rus yazar Lev Tolstoy, eserlerinde sıkça “anlam arayışı” ve “ölüm” temalarına yer verir. Özellikle İvan İlyiç’in Ölümü adlı eserinde bu iki tema, okurun zihninde derin bir iz bırakır ve sanki gözlerinin önünde biri vefat ediyor, acı çekiyor gibi canlanır. Başkarakter İvan İlyiç, öleceğini fark ettiği an, hayatının hiçbir anında yaşamadığı bir ruh hâline bürünür. Daha önce “herkesin bir gün öleceği” bilgisini biliyordur; fakat bu bilgi, kendi başına geldiğinde bambaşka bir hakikat olarak karşısına çıkar. Artık ölüm onun için soyut bir düşünce değil, nefes aldığı her saniyeyi kuşatan somut bir gerçekliktir. Hikayenin başında, ölüm haberini çevresindekiler farklı tepkilerle karşılar. Arkadaşları, onun durumunu önemsemez; eşi ise cenaze işleri gibi dışsal ayrıntılarla meşguldür. Oysa İlyiç’in zihninde tek bir soru yankılanmaktadır: “Neden ben?” Başkası değil de neden ben ölmek için seçildim?
Geçirdiği ev kazasının ardından doktorların tavsiyelerine ve ilaçlara karşı bir öfke duyar. Bu öfkenin altında hem inkâr hem de çaresizlik vardır. Çevresinden daha fazla ilgi, sevgi ve anlayış bekler; fakat bu beklenti çoğu zaman boşa çıkar. Hastalığı ilerledikçe çevresindekilerin tutumlarını kendine göre yorumlamaya başlar. Bu yorumlar bazen gerçeğe yaklaşsa da kimi zaman yalnızca kendi ruh hâlinin yansımasıdır. Ölüm korkusu, sorgulamalarını derinleştirir. Fiziksel acılarının yanında, söylenmemiş sözlerin ve yaşanamamış hayatın yükü de ağır gelir. Kendini bu düşüncelerden uzaklaştırmak için farklı uğraşlara yönelir; bazen ev işleriyle oyalanır, bazen de insan ilişkilerinde küçük teselliler arar.
Bu süreçte, beklemediği bir yerden, uşağından gördüğü samimi ilgi ona iyi gelir. Ailesinin gösteremediği sıcaklığı, bu sadık hizmetkârın davranışlarında bulur. Yavaş yavaş hayatına bakışı değişir. Geçmişini sorgular: Hayatını neden sadece maddi şeylere adamıştır? Eşyalar ve statü uğruna neyi feda etmiştir? Yaşayamadığı anları zihninde geçirmeye ve filtrelemeye başlar. Hayatın son demlerinde yaşanamamışlık duygusu, fiziksel ağrıların üzerine eklenir ve hastalığını ağırlaştırır. Son anlarında bunları telafi etmek ister; fakat ne çabası ne de zamanı yeterlidir. Zaman; çoğu şeyin ilacı olsa da bu durumda durması istenilen ve geçmesi istenilmeyen bir durağanlık haline bürünür.
Günümüz dünyasına baktığımızda, İvan İlyiç’in yaşadıkları bize yabancı değildir. Modern insan, ölüm gerçeğini bilir ama çoğu zaman onunla yüzleşmeyi erteler. Erteledikçe karşılaşmayacağını varsayar lakin durum tam tersidir. Ölüm, gölgesi gibi takip eder onu ve hatırladıkça bilincin arka sıralarına atmaya çalışır. Bu durumun ona rahatlık sağladığı düşünülse de bilinçaltı kendisini rahatsız etmeye devam eder, doğmayı bekleyen çocuk misali.
Hayat, çoğu kez kariyer, para, statü gibi hedeflerin peşinde tüketilir. İnsan, ancak kayıp, hastalık ya da ölüm gibi kaçınılmaz bir gerçekle karşı karşıya kaldığında, asıl soruları sormaya başlar: “Bu hayatı kimin için yaşadım? Gerçekten yaşadım mı?” Soruların sonu yoktur, cevapların ise bulunacağı da bir ihtimaldir. Doğum, her insan için hayatın başlangıcıdır; fakat kimi bu başlangıca ulaşamadan, henüz dünyaya gözlerini açamadan gider. Bir bebeğin ağlaması, yaşamın ilk işaretidir. Ağlayamadığında doktorlar onu hayata döndürmek için çabalar. Yetişkinlikte ise bu çabayı, çoğu zaman insan kendi ruhu için göstermek zorundadır. Çünkü yaşam, yalnızca nefes almak değil; anlamını bulmak, sevdiklerine değer vermek, geride kırılmamış kalpler bırakabilmektir. Söylenmesi gerekenler, doğru yer, zaman ve kişide bütünleşmesidir.
Modern insanın en büyük yanılgılarından biri, “son”un çok uzakta olduğunu sanmasıdır. Oysa İvan İlyiç’in hikâyesi bize, sonun her an gelebileceğini hatırlatır. Ve belki de en acı olan, son kapıyı çalmadan önce hayatın kıymetini fark etmemektir. Hayat, ertelenmiş mutlulukların, söylenmemiş sözlerin, yarım kalmış sevgilerin deposu olmamalı. Içimizde tuttuklarımız, kişilerden sakladıklarımız ve gösteremediğimiz şeyler insan için sadece yük olmaktadır. İvan İlyiç’in trajedisi ise, bize şunu fısıldar: Yaşamak, sadece hayatta kalmak değildir. Yaşamak, anlamı şimdi, tam da şu anda bulmaktır. Geçmişin pişmanlığında, geleceğin bilinmezliğinde kaybolmamak, “ben şu an buradayım, bu halimle bu kişilerle yaşamıma devam ediyorum” diyebilmesidir.
İnsanoğlu, tarih boyunca ölümü hem en büyük hakikat hem de en büyük korku olarak görmüştür. Ölüm, kaçınılmazlığı ile yaşamı anlamlı kılan şeydir; fakat aynı zamanda kaçışın da adresidir. İnsan zihni ölümü sürekli düşünerek yaşarsa hayatını sürdüremez; bu nedenle bilinçaltı, ölümü çoğu zaman uzak bir ihtimal gibi algılayacak şekilde işler.
Ancak hastalık, kaza veya sevilen birinin kaybı gibi sarsıcı olaylar bu savunma duvarını yıkar ve ölüm gerçeği, soğuk bir rüzgâr gibi kişinin yüzüne çarpar. İvan İlyiç’in hikâyesi de tam olarak bu noktada anlam kazanır. O, ölümün kaçınılmazlığını biliyordu; fakat bu bilgi, kendi yaşamını derinden değiştirecek bir gerçeklik hâline ancak ölümle burun buruna geldiğinde dönüştü. Psikolojide bu durum daha çok varoluşçu alanda işlenmektedir. Viktor Frankl, İnsanın Anlam Arayışı’nda “Hayatın anlamı, her durumda vardır; hatta en çaresiz anlarda bile” der. Acılardan anlam bulmaya çalışır ve anlamı bulanların hayatta kaldığını bizzat deneyimleyerek görür. Aynı zamanda Viktor Frankl, mutluluk için çıkılan yolculukta aranan şeyin bulunamayacağını tam tersi hayatını anlam arayışında gören insan için mutluluğu kendisiyle beraber gelecek olan bir ürün olarak görür. Yaşanılan kadere karşı tutumunu ve acıya olan bakış açısını yine bu kitapta işler. İvan’ın son günlerinde yaşadığı farkındalık, işte bu görüşle örtüşür: Gerçek anlam, hayatın sonuna yaklaştığımızda, en çok da elimizden kayıp giden zamanın farkına vardığımızda belirir. Belki de kaybettikçe bir şeylerin değerini anlamak, insanoğlunun kaderinin bir cilvesidir.
Modern insan için bu hikaye, yalnızca edebi bir metin değil, aynı zamanda bir uyarı niteliği taşır. Günümüz dünyasında başarı, kariyer, statü ve maddi kazanımlar, yaşamın merkezine yerleştirilir. Oysa ölüm, bu değerlerin hiçbirini yanında götürmez. Götürdüğü tek şey, yaşanmış ve yaşanmamış hayatın toplamıdır. İnsan, çoğu zaman hayatını “bir gün” diye erteleyerek geçirir: Bir gün gezeceğim, bir gün seveceğim, bir gün dinleneceğim, bir gün kendim için yaşayacağım… O “bir gün” hiçbir zaman gelmez; çünkü takvim, geri değil, sadece ileri gider. Psikolojik açıdan bakıldığında, ölüm farkındalığı yaşam kalitesini arttırabilir. Yapılan bazı araştırmalar, ölümün hatırlatıldığı bireylerde yaşam amaçlarını yeniden değerlendirdiğini, önceliklerini değiştirdiğini göstermektedir. Ölüm gerçeğiyle yüzleşmek, yaşamı daha anlamlı kılabilir. İvan İlyiç’in geç de olsa fark ettiği şey, işte buydu.
Tolstoy’un kalemi, bize yalnızca bir adamın ölümü üzerinden ders vermez; aynı zamanda yaşamanın sanatı üzerine de düşünmeye çağırır. Bu sanat, sevgi ve merhameti ertelememek, kırgınlıkları uzun süre taşımamak, küçük şeylerde dahi şükredebilmek ve başkalarının kalbine dokunabilmektir.
Çünkü sonunda geriye kalan, kazanılan eşyalar değil, dokunulan hayatlardır. Belki de asıl soru, “Ölümden sonra ne olacak?” değil, “Ölüm gelmeden önce ben kim olacağım?” sorusudur.
İvan İlyiç, bunu geç sordu; biz ise hâlâ zamanımız varken sorabiliriz. Hayat, bize verilmiş bir hediye değil, emanet gibidir; bir gün geri teslim edeceğiz. Teslim ederken elimiz boş mu olacak, yoksa sevgiyle, anlamla, iyilikle mi dolu? Ölüm, yaşamın düşmanı değil; yaşamı ciddiye almamız için gönderilmiş sessiz bir dosttur.
Onun varlığı, bize her sabah kalktığımızda yeni bir şansımız olduğunu hatırlatır. Ve belki de en doğru yaşama biçimi, bugün için sormaktır: “Eğer bu gün son günüm olsaydı, nasıl yaşardım?” İşte o sorunun cevabı, hayatın anlamına en çok yaklaşacağımız yerdir. Ve o cevap, hem İvan İlyiç’in hem de bizim hikâyemizin asıl özüdür.
KAYNAKÇA
Bekaroğlu, E. (2019). Ölüm ve Hayatın Anlamı Üzerine Psikolojik Bir İnceleme: İvan İlyiç’in Ölümü. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1(1), 33-37.
Tolstoy, Lev (2012). İvan İlyiç’in Ölümü, (N. Yalaza Taluy, Çev.), Can Yay., İstanbul.
Frankl, Viktor (2013). İnsanın Anlam Arayışı, (S. Budak, Çev.), Okuyan Us Yay., İstanbul.
