ANTİK DÖNEM YUNAN VE ROMA KOZMETİK KAPLARI
ANCIENT GREEK AND ROMAN COSMETIC VESSELS
Birşen NAKİPOĞLU
Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji
ANTİK YUNAN VE ROMA KOZMETİK KAPLARI
Özet
Çalışma, Antik Yunan ve Roma Dönemlerinde kullanılan kozmetik kapların formları, üretim yerleri, kullanıldıkları dönem, isminin kökeni, üretildikleri malzemeler ve kullanım amaçları üzerine yapılan bir çalışmadır. Kozmetikte kullanılan bu kaplar, dönemin sosyal, ticari, kültürel ve teknik durumu hakkında bilgi verir. Ayrıca günümüz teknolojisi ne kadar gelişmiş olursa olsun, eski zamanlarda kullanılan bazı yöntemlere dayanmaya devam etmektedir. Bu kaplar pişmiş toprak, taş, ahşap, cam, mermer, bronz, gümüş, altın vb. gibi çeşitli malzemelerden yapılmıştır. Krem, parfüm, yağ, ilaç, karışım, makyaj malzemesi gibi katı ve sıvı ürünlerin saklanması ve taşınması gibi kişisel bakım kaplarının yanı sıra ritüel-kült kapları ve mezar hediyelikleri olarak da kullanılmıştır. Merhem, parfüm ve yağ gibi ürünlerin kıtlığı ve değeri ve uçuculuğu nedeniyle küçük, zarif kaplara ihtiyaç duyulmaktadır. Antik Yunan ve Roma uygarlıkları ile egemen oldukları illerde, parfüm, merhem ve yağ koymak için üretilen kapların formlarından; Unguentarium, Kothon (Exaleiptron, Plemochae), Aryballos, Lydion, Lekythos, Alabastron., Ampulla, Amphoriskos, Askos, Pelike, Pyksis, Bombylios ve Sürme Şişe kozmetik amaçlı küçük boyutlarda üretilmekte ve yaygın olarak kullanılmaktadır. Antik kaynaklar, elektronik kaynaklar ve modern kaynaklar ışığında araştırma gerçekleştirilmiş, kap formlarının birbirleri ile karşılaştırılması ve kap formlarının resim ve görsellerinin eklenerek günümüzde kullanılan formlar ile karşılaştırılması amacı ile çalışma tamamlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Antik Yunan, Antik Roma, Antik Seramik, Antik Kozmetik, Antik Parfüm.
ANCIENT GREEK AND ROMAN COSMETIC VESSELS
Abstract
The study is a study on the forms of cosmetic containers used in the Ancient Greek and Roman Periods, their places of production, the period in which they were used, the origin of the name, the materials from which they were produced and the purposes of use. These containers, which are used in cosmetics, provide information about the social, commercial, cultural and technical situation of the period. In addition, no matter how advanced today’s technology is, it continues to be based on some methods used in ancient times. These vessels are made of various materials such as terracotta, stone, wood, glass, marble, bronze, silver, gold, and so on. It has been used as personal care containers such as storing and transporting solid and liquid products such as creams, perfumes, oils, medicines, mixtures, make-up materials, as well as ritual-cult containers and grave gifts.Due to the scarcity and value of products such as ointments, perfumes and oils, and their volatility, small, elegant containers are needed. In the provinces where they dominated with the ancient Greek and Roman civilizations, from the forms of containers produced to put perfumes, ointments and oils; Unguentarium, Kothon (Exaleiptron, Plemochae), Aryballos, Lydion, Lekythos, Alabastron., Ampulla, Amphoriskos, Askos, Pelike, Pyksis, Bombylios and Sliding Bottle were produced in small sizes for cosmetic purposes and were widely used. Research was carried out in the light of ancient sources, electronic sources and modern sources, and the study was completed with the aim of comparing the container forms with each other and the forms used today by adding pictures and visuals of the container forms.
Keywords: Ancient Greece, Ancient Rome, Ancient Ceramics, Ancient Cosmetics, Ancient Perfume.
Giriş
Hayatın amacının iyi ve güzel yaşamak, olduğu kabul edilirse, güzele, estetiğe olan insanoğlunun ilgisinin ve arayışının ilk insandan günümüze nereden nereye geldiği gözler önüne serilebilir. Yunanca güzellik, bütünlük, düzenleme, uyum anlamıyla karşımıza çıkar kozmetik kelimesi. En geniş anlamı ile kişinin dış görünümünü iyileştiren, güzel, sağlıklı, genç, kusursuz, özgüvenli, cesur ve hijyenik görünümüne katkı sağlayan ilaç, krem, kokulu yağ, boya gibi estetik duygulara hitabeden malzeme ve hammaddelerle, araç gerecin hepsini kapsadığını görebiliriz. Hayatımızın her alanına yayılan çeşitliliği ile bu kapların, gereçlerin, ilk formları ve ilk örnekleri, gelişim özellikleri, kapların üretildiği malzemeler ve bu kapların hangi kozmetik ürünler için üretilip kullanıldığı, yaygın kullanıldığı bölgeler, Antik Yunan ve Roma Dönemi kapsamında araştırılmış ve çalışmanın sonunda elde edilen bilgiler aşağıda sunulmuştur. Çalışmaya eklenen görsellerle formun daha anlaşılır ve akılda kalıcılığı da sağlanmaya çalışılmıştır. Merhem, kokulu yağ ve parfümlerin azlığı, değerli ve uçucu olması sebebiyle küçük zarif kapların ihtiyacı hasıl olmuştur. Merhem kaplarının tarihi ilk olarak Mısır kültürünün MÖ 3. bin yılına dayanır. Antik Yunan ve Roma Dönemi’nin popüler ürünleri parfüm, merhem ve yağların korunabilmesi için unguentarium, exaleiptron, kothon (plemochae), aryballos , lydion, alabastron, askos, bombylios, ampulla, pelike, lekythos, pyksis, sürme şişesi, amphoriskos guttus gibi karşımıza çıkan küçük boyutlu, 5 cm-20cm aralığında yüksekliğe sahip, çeşitli formlarda kozmetik kapları karşımıza çıkmaktadır.
Alabastron
Erken formları Alabastos olarak adlandırılan bu kozmetik kap formu (Richter-Milne 1935), ilk olarak Mısır’da Alabaster adındaki su mermerinden yapıldığı için Alabastron olarak adlandırılır. (Delemen-Çokay Kepçe 2009, 1; Richter-Milne 1935).
MÖ 3. Bin yılda Mısır’da ilk örneklerine rastlanan, Alabastronların sonra MÖ 2000’de Myken, Girit uygarlıklarında da görülür. Kozmetik kap form olarak Korint’e adalar yoluyla MÖ 7.yüzyıl ortaları girer. .( Yılmazer 1995& Akurgal 1997). Malzeme olarak fayans, taş, ahşap, cam, pişmiş toprak, metal ve adını aldığı alabaster su mermeri kullanıldığı görülür. ( Yılmazer 1995). Silindirik gövdesi, dışa taşkın geniş ağız, dar boyunlu, yuvarlak veya sivri dipli, nadir de olsa kaideli, genelde kulpsuz olan formun üst gövdesi üzerinde küçük kulp, kulplar üzerinde asmak için ip delikleri de konabilen Alabastronlar kokulu yağ ve parfüm kabı şişesidir. En geniş kullanım alanı olarak MÖ 6. Ve 5. Yüzyıl dönemi görülen alabastronda, form değişimi çok az gözlenmiştir. ( Richter-Milne 1935). Mezar hediyesi olarak kullanılmış, ayrıca ölü yıkanırken kullanılan kokulu yağ kabı olarak da değerlendirildiği görülür. (Yılmazer 1995).
MÖ 6. Yüzyılbaşları Eros huzurunda Zeus’un Ganymedes’i kovalaması, (Resim 1) (Diosphos Ressamı) betimli alabastron bu eski teknikte bilinen en güvenilir örnek sayılır.
Amphoriskos
Amphoriskos, kelimesi etimolojik olarak, Yunanca “amphi-her iki kenarda” ve “phero’’taşımak” kelimeleriniden gelmektedir. (Yılmazer 1995). Ayakta durabilmeleri için sivri dip formuna uygun camdan veya metalden kaideler üretilmiştir. (Honey, 1946). MÖ geç 6. yüzyıl ve 5. yüzyılın karakteristik kapları Cam amphoriskoslardır. (Er, 2004, s.24-25). Amphora benzeri forma sahip bu küçük kaplar, (Sparkes&Talcott, 1970), dudaklı, dar boyuna sahip, omuzlardan genişleyen gövde alt kaideye doğru daralan, sivri, düğme, kozalak ve topuz dipli kaidesi ile çift kulplu sıvı kabıdır. ( Delemen Çokay&Kepçe, 2009). Pişmiş toprak yanında camdan üretilmiş ürünler yaygın kullanılmışlardır. İçindeki sıvının kontrollü dökülebilmesi için ağız kısmı dar olarak üretilmiştir. Bu formundan dolayı parfüm, kokulu yağ ve sıvı ürünler için elverişli bir kap olarak kozmetikler için kullanılır. (Sparkes, 1991), Amphoriskos kozmetiklerin saklama, taşıma ve servisinde kullanılan Amphora’nın en küçük formudur, küçük formundan dolayı ‘’Küçük boyutlu Amphora, Amphoracık olarak adlandırılır. (Delemen-Çokay Kepçe 2009) Amphoriskosların parfüm şişesi olarak kullanımını gösteren en güzel örneklerden biri 1992-1993 dönemi Antalya Müzesi’nce yapılan Antalya Doğu Garajı mevkii Antik Nekropol Kurtarma kazısında bulunan Hellenistik Dönem Amphoriskos, içinde cam damlalık çubuğu ve kapağıyla birlikte in situ olarak bulunur. (Resim 2) ( Zoroğlu, 1995.
Ampulla
Ampulla ismi latince bir kelimedir. (Fairholt 1903& Stevenson-Waite 2011). Roma Dönemi kaplarındandır, (Pistone&Pasguale&Bardi 2010) ambi (çift) ve olla (ölü külü konan Roma kabı) kelimelerinin birleşmesinden Ampulla sözcüğü oluşturulmuştur. ( Lewis&Short 1958). Plinius Ampullaceum isimli benzer bir kaptan söz eder. . ( Plinius XV.16). Üretimi ve pazarlamasını yapanlara Ampullarius denir ( Smith-Anthon 1843& tekçam 2007). İçindeki ürünün dökülmesine engel olacak şekilde ağzı dar, boyun dar ve kısadır, pişmiş toprak, cam, metal örnekleri vardır. Kil, cam ve metalden yapılıp üzeri nadiren de olsa deri kaplı olabilen mercimek şeklinde yağ şişesi Ampulla Olearia banyoda strigil üzerine yağ dökmek suretiyle cildi yumuşatmak, temizlenmeyi kolaylaştırmak için kullanılmıştır. ( Smith 1953&Tekçam 2007) Ayrıca geniş, yassı ve küresel gövdesi matara formunda tek ya da çift kulplu olabilen kaplardır. (Atila’nın çalışmasında 2021, (Altun, 2020; Erginer, 2020, a.g.m., 167-176). Antik Yunan ve Roma Dönemi koku şişesi olarak kullanılan bu form hac merkezlerinden yağ, su, toprak gibi kutsal kalıntıları taşımak amaçlı Hristiyan hacılar tarafından da kullanılmıştır. (Civelek, 2019, 9; Vikan,1991, 81-82) Efes kazılarında bulunan oval matara formlu, yuvarlak omuza doğru daralan boyunlu ve boyunda iki yanda taşıma deliği olan ampullanın bir yüzü kabartmalı haç ile süslenmiştir. (Resim 3) ) (Daim, 2011, 15-17)
Aryballos
Aryballos kelimesi Yunanca “aryballus” çanta anlamına gelir, (Cook, 2002). form çantaya benzetildiği için bu adı almıştır. Öncelikle atletlerin kullandığı küresel gövdeli, dar boyunlu, iki kulplu yağ ve parfüm şişeleridir. (Er, 2004, s.39; Delemen ve Çokay Kepçe, 2009, s.2). Form tasarımı, dışa çekilip tekrar içe katlanarak oluşturulan ağız, kısa silindirik boyun ve küresel gövde şeklindedir. İçbükey dibe sahiptir. (Richter-Milne 1935,16; Schreiber 1999,89). Omuzdan boyuna aplik edilen kulplar sonradan gövde soğukken eklenmiştir. Aryballosların boyları 7-8 cm. olarak üretilmekte fakat dönemlere göre boyları farklılık gösterebilmekle birlikte kolay taşınabilmesi için daha çok küçük boyları üretildiği görülür. (Schreiber 1999&Cook 2002) Aryballosların kozmetik kap olarak kullanıldığına en güzel kanıt Çanakkale Gümüşçay kazılarında bulunan Polyxena Lahdinden çıkarılan cam aryballosun içinde kozmetik kalıntısının bulunmasıdır. (Sevinç, 1996). Korint ve Attik olarak iki tipi vardır (Resim 4). Bu form ilk MÖ 7.yüzyıl sonları Erken Protokorint Dönemi görülür. Smintheion nekropolü kazısı, 1 nolu mezardan kulpundaki metal halkayla çıkan aryballos kulplara ve boyuna bağlanan iplerle taşınmalarının en güzel kanıtı ve örneğidir. . (Özgünel, 1992).Aryballosların nasıl kullanıldığına dair bilgi veren sahneler vazolar, duvar resimleri ve taş kabartmalarda karşımıza çıkmaktadır. ( Boardman, 2002, s.38).
Sonuç
İnsan için yaratılışından bu yana nasıl göründüğü, görünmesi gerektiği artarak devam eden en önemli en zevkli yenilikçi konulardan biri olarak görülmektedir. İnsan vücudunun dış görünüşünü oluşturan derimiz üzerindeki saç, sakal, kaş, kirpik gibi tüylerin düzenlenmesi, istenmeyen tüylerin epilasyonla uzaklaştırılması, ‘’en güzel giysimiz derimiz’’ dediğimiz cildimizin iyileştirilmesi, tazeliğinin korunması, tedavi edilmesi ve istenmeyen kusurların kamufle edilmesi kozmetiğin konusunu oluşturmuştur. Bu amaçla yapılan farklı temizleme, boyama ve bakım işlemlerini içeren güzelliğe yönelik maddelere ‘’kozmetik maddeler’, bunların uygulanması sırasında kullanılan aletlere ‘’kozmetik aletler’’ ve bu ürünlerin saklanması, taşınması sırasında kullanılan küçük kap formları da kozmetik kaplar olarak adlandırılır. Hayatımızın her alanına yayılan çeşitliliği ile bu kapların, gereçlerin, ilk formları ve örneklerine ulaşılması amacı güdülmüştür. Bu kozmetik kap formlarından Antik Yunan ve Roma Dönemi kullanılan 15 kozmetik kap bu çalışmada yer almıştır. Bu kap çeşitlerinden, kozmetik kap olarak üretilen küçük ve zarif forma sahip Antik Yunan ve Roma Dönemi üretilen aryballos, alabastron, unguentarium, exaleiptron kothon (plemochae), lydion, askos, bombylios, pelike, sürme şişesi, guttus, lekythos, amphoriskos, bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır.
MÖ 7. yüzyıldan MS 7. yüzyıla kadar, Antik Yunan ve Roma Dönemi üretilen, Ege, Doğu Akdeniz kıyıları, Mısır, Batı Anadolu, Mezopotamya, Akdeniz havzasında görülen bu kozmetik kaplar, kozmetik ürünler; kokulu yağ, kokulu merhem, pudra, parfüm, göz sürmesi muhafaza etmek dışında, yağ, şarap, bal, su gibi sıvı ürünler için de kullanım görmüştür. Bu kozmetik kap formları dini törenlerde içine kokulu yağ konmak suretiyle kült kabı olarak ve cenaze törenlerinde mezar hediyesi olarak da kullanım görmüş böylelikle de kazılarda sıklıkla ele geçen kap formlarından biri olarak görülmektedir.
Günümüz teknolojisi ve hammadde bolluğuna rağmen üretilen kozmetik kaplara bakıldığında Antik dünyada tasarlanmış ilk kozmetik öncülleri boyut, işlevsellik, ergonomik oluşları, kullanım alanları, estetikliği yönünden benzerlikleri şaşırtıcı ve hayranlık uyandırıcıdır. Antik Yunan ve Roma Dönemi’nde genellikle 8-10 santimetre en fazla 20 santimetre yükseklikte üretilen ilk örneklerine bakıldığında, günümüz üretimi kozmetik kapların da aynı boyutlarda üretildiği, çantaya, çekmeceye, yolculukta taşımaya, konsol veya sehpa üzerinde dekor olarak kullanımında, hediyelik olarak tercih edilmesinde ilk örneklerdeki boyutlara yakın olarak üretildiği görülebilir. Günümüz teknolojisi ile günümüz dünyasındaki malzeme çeşitliliği ve bolluğu kozmetik kapların üretimini ucuzlatmış ve her kesimden alıcının beğenisine hitap eder duruma gelmiştir.
KAYNAKLAR
Akurgal M, “Korinth Seramiği MÖ 750-550”, Cem Ofset Matbaacılık San. A.Ş.,
İstanbul, 1997, s.54.55,60.
Altun, F. İ. ve Erginer, G. E., İzmir Arkeoloji Müzesi Envanterine Kayıtlı Bir Grup bronz Eser, Sanat Tarihi Dergisi, 29.2, 2020, 541-565
Atila, C., ve Erginer, G. E., (2021). Antik Çağ’dan Günümüze Parfüm, Arkeoloji ve Sanat, 2.Myrina Yayınları, Ankara
Boardman, J. (2002). Kırmızı figürlü Atina vazolari, İstanbul: Homer yayinlari
Civelek, A.’’Antik Dönem’de Parfüm’’, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 2019, 1-12
Cook, R., M., Greek Painted Pottery, Routledge, New York 2002. s.223.
Delemen, İ & Çokay Kepçe, S. (2016). Yunan ve Roma kap formlari sözlüğü, İstanbul: Türk eskiçağ bilimleri enstitüsü.
Er, Y. (2004). Klasik arkeoloji sözlüğü, Ankara: Phoenix yayinlari.
Fairholt FW,FSA.Sanatta Terimler Sözlüğü( DICTIONARY Of TERMS IN ART.)1969 Strahan&Co. Yayıncılar 56 McGraw-Hill, (New York) Londra.
HO ney, W. B. (1946). Glass, A Handbook for the study of glass vessels of all periods and countries & a guide to the museum collection, victoria and albert museum, London: Shenval Press.
KAMPF-DIMITRIADOU (1979). Once Berlin,Antikensammlung F 2030; Barch 6403; ABL 237. 108, pl. 37. 1a-b; KAMPF-DIMITRIADOU 1979, 7, şek.1; BADINOU2003b, A12, pl. 41. For divine pursuits, see KAMPF-DIMITRIADOU 1979, with bibliography.
Özgünel, C. (1992). “1991 yılı Gülpınar (Apollo-Smintheus Tapınağı) kazı ve onarım çalışmaları” XIV. KST 1, Ankara, 509-514.
Pliny, (1962), Natural History XVIII, Cap. 2, Eichholz, D. E. (Ed.), London
Richter-Milne , Richter, G. M. A., -Milne, M. J., Shapes and Names of Athenian Vases, The Metropolitan Museum of Art, New York 1935,17,20,21.
Schreiber 1999, 225-226;Akurgal 1997, 58.
Smith, J. Moyr (Aktaran), Antik Yunan Kadın Kıyafetleri, Çev. İpek Dağlı, Midas Kitap, Ankara, 2013, s.81. T. Maccius Plautus, Truculentus. The Comedies of Plautus. Henry Thomas Riley. Londra. G. Bell and Sons. 1912.
Sparkes-Talcott , B. A., -Talcott, L., Richter, G. M. A., Black and Plain Pottery of the 6th, 5th and CENTURİES B. C. Part I/II, The Athenian Agora Vol. 12, American School of Classical Studies at Athens, Princeton 1970.
Yılmazer, H., Anadolu’da Alabastronlar, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Klasik Arkeoloji Ana Bilim Dalı, Konya 1995, (Yayınlanmamış doktora tezi
Zoroğlu, Levent, “Kelenderis 1995 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, 18. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Ankara, 1997, s.
383-401.
